In februari 2023 kwamen beleidsmedewerkers, bezoekers, makers en initiatiefnemers bij elkaar in het Werkwarenhuis in Den Bosch. Onderzoekers van Fontys Hogeschool en de TU Eindhoven ontwikkelden (een prototype van) een nieuw instrument, het Waardenwiel, dat broedplaatsen kan helpen om hun maatschappelijke waarde inzichtelijk te maken. Alle aanwezigen bogen zich over dit Waardenwiel. Wat volgde was een ontdekkingstocht hoe partijen met verschillende belangen en zienswijzen elkaar (een beetje) beter kunnen begrijpen en tegemoet kunnen komen. Erfgoedhistoricus, journalist en schrijver Mijke Pol was er ook bij. Zij schreef na afloop dit essay.
ALLES VAN WAARDE IS WEERLOOS
De waarde(n) van Werkwarenhuis en Social label
In februari 2023 bogen (voormalige) beleidsmedewerkers, bezoekers, makers en initiatiefnemers zich over een, zogenaamd, Waardenwiel. Het doel: een goed gesprek dat inzichtelijk maakt wat de sociale, culturele, ruimtelijke en economische waarden van het Werkwarenhuis en Social label zijn. Voor de pi onder de broedplaatsen is dat gesprek een gemakkelijke opgave. Hier is immers oneindig veel te bespreken. Het Werkwarenhuis en Social label betekenen voor de stad en haar inwoners en bezoekers inmiddels zo veel, dat impact exact meten echter steeds lastiger is. Deze plek is immers alles. En ga dat ‘alles’ maar eens inkaderen. Schier onmogelijk.
Het zal een van de eerste lessen in de brugklas zijn. Pak je passer, teken een cirkel en reken uit wat de omtrek is. Om zelfs een oneindige vorm als een cirkel te kunnen meten, hebben we wiskundige formules gemaakt. De mens houdt van grip en controle. Van een systeem met duidelijke regels. En dus hebben we methodes ontwikkeld om een einde te maken aan oneindigheid. Dat lukt uiteraard voor geen meter (ga pi maar eens uitschrijven). Wat gebeurt er als we weigeren de cirkel te meten op de traditionele manier? Als we in plaats van pi, de verbeeldingskracht gebruiken om een rondte te zien als een rad waar eindeloos vaak aan gedraaid mag worden?
Bij het nadenken over de waarde van creatieve broedplaatsen, kozen de onderzoekers van de Fontys en TU Eindhoven júist voor een cirkel. Sterker nog: ze knipten er drie uit, van klein naar groot, en staken in het midden een splitpen. Voilà: de eindeloosheid in drievoud. En wat hen betreft: het ideale startpunt om het onmeetbare op waarde te schatten.
Een plek waar alles mogelijk is
Het Werkwarenhuis in Den Bosch is alles. Dat weten bezoekers, gebruikers en initiatiefnemers. Het is een restaurant, een ontmoetingsplek, een podium, een kans voor tientallen mensen om te reïntegreren, een winkel, een nachtclub, een herbestemmingswalhalla, een plek van stilte én lawaai, een makersplaats, een danszaal, een expositieruimte en nog zo veel meer. Het is de plek in de stad waar bijna alles mogelijk is. Een creatieve broedplaats, waar in de afgelopen acht jaar al behoorlijk veel uitgebroed is. Een plek van internationale betekenis. Alles dus. Wij weten dat. Maar dat geldt niet voor iedereen. En daar schuilt een gevaar in. Want wie het onmeetbare niet meet, komt nooit met zijn gegevens in tabellen die er toe doen. In Excel sheets bijvoorbeeld van overheden die een begroting maken of in stadsontwikkelings-plannen met een strakke systematische legenda.
Experiment
En daarom is er het Waardenwiel. De drie cirkels met de splitpen. Het resultaat van studie en experimenten door de Fontys en TU Eindhoven. Feitelijk een experiment om het experiment te meten. In februari 2023 bogen allerlei betrokkenen zich over een welhaast blanco Waardenwiel. Het gezelschap bestond uit (voormalige) beleidsmedewerkers, bezoekers, makers en initiatiefnemers. Het doel: een goed gesprek over de sociale, culturele, ruimtelijke en economische waarden van het Werkwarenhuis.
Daarbij is de systematiek eenvoudig. De binnenste ring omschrijft de activiteiten. De middelste benoemt de resultaten. En tot slot brengt de buitenste ring de waarden in kaart. Die waarden zijn verdeeld in kwadranten: sociaal, economie, ruimte en cultuur.
Activiteiten
Er zijn broedplaatsen die nog ruimte óver hebben na het invullen van de lege ruimtes in het Waardenwiel. De vakken zijn best groot namelijk. Maar zelfs als je klein schrijft, passen de activiteiten van het Werkwarenhuis niet binnen de lijntjes. Mooi wel. Grensoverschrijdend heeft hier een compleet andere betekenis dan elders in de samenleving. Hier wordt juist over de bekende grenzen heen gewerkt, omdat cross-overs en experiment de ruimte nodig hebben. Of beter nog: aan grenzen wordt niet gedacht. Wie dat namelijk doet, wordt meteen al beperkt in denken en uitvoeren. En dat is nou juist niet de bedoeling. Iedereen is hier welkom. Bijna alles is hier mogelijk.
De activiteiten van het Werkwarenhuis zitten dan ook op elk vlak. Er is een volledig cultureel programma, er wordt aan placemaking gedaan én aan community opbouw. Dat maakt de plek interessant, maar ook ongrijpbaar. Dat ervaren ook de deelnemers aan de sessie in februari. Hoewel de organisatie een heuse methodiek bedacht heeft (elk groepje richt zich slechts op een deel van de cirkel), vult bijna iedereen het gehele canvas in.
Uitkomsten
Dat leidt tot pijlen, lijntjes, steekwoorden en begrippen die hoofdzakelijk buiten de bedoelde vakken worden getekend en geschreven. De onderzoekers blijken prima om te kunnen gaan met de uitkomsten. Sterker nog: zij ontwierpen niet voor niets cirkels die dankzij een splitpen kunnen blijven bewegen.Initiatiefnemers van het Werkwarenhuis – Simone Kramer, Petra Janssen en Edwin Vollebergh – lijken niet verrast. Zij ervaren al jaren dat alle tabellen die een mens bedenkt, niet passend te maken zijn voor deze plek. Het Werkwarenhuis begon op een blank canvas en kan niet zonder die onbegrensde ruimte.
Sociale waarden
Het Werkwarenhuis en Social label trekken mensen naar de stad die soms onzichtbaar zijn of zich onzichtbaar voelen. Zij komen op terrein Tramkade terecht in een andere dynamiek. In de afgelopen jaren is hier een minisamenleving gecreëerd waar iedereen zichzelf kan zijn en op eigen wijze en eigen tempo deel kan nemen aan die samenleving. Hier wordt een community gebouwd. Dat levert gemeenschapszin, trots, inclusiviteit, diversiteit en wederzijds respect op. De broedplaats levert daarbij een wezenlijke en belangrijke bijdrage aan de mentale gezondheid van werknemers en bezoekers.
Culturele waarden
In en rondom het Werkwarenhuis is ruimte voor makers. Zij huren (tijdelijk) een atelier. Daarnaast vraagt Social label designers om samen met sociale werkplaatsen een product te ontwerpen en uiteindelijk ook te maken. In het weekend is deze broedplaats per 24 uur, maar 4 uur dicht. Tot 04.00 uur ’s nachts is er programmering. Het nachtleven dat hierdoor op deze plek is ontstaan, geeft ruimte aan iedereen die het licht – soms – te fel vindt. Daarmee heeft het iets onmisbaars toegevoegd aan de stad. In Den Bosch was geen nachtleven meer. En dat terwijl iedere stad ruimte moet hebben voor het leven in het donker. Voor wonderschone rauwe(re) randjes en experiment. Gewoon omdat niet elk mens om 7 uur zijn wekker heeft staan.
Economische waarden
Hoewel het nooit gegaan is om winst of financiële waardevermeerdering, heeft het Werkwarenhuis wel degelijke economische waarde gecreëerd. Dat zit ‘m enerzijds in de betaalbaarheid en ruimte voor jonge MKB’ers. Daarnaast doet het Werkwarenhuis ook aan zakelijke dienstverlening. Onder andere door de verhuur van de ruimtes van restaurant Van Aken en rondleidingen en lezingen in het Social label Lab.
Het ontstaan van het Werkwarenhuis op terrein Tramkade heeft bovendien in belangrijke mate bijgedragen aan Den Bosch als prettige woonstad. Hier vindt jong en oud een prettige plek, overdag of ’s nachts. Met voldoende reuring en een ruim aanbod aan evenementen.
Ruimtelijke waarden
‘Onaf’ als waarde. Dat is een van de ruimtelijke uitgangspunten van het Werkwarenhuis. Hier staan makerschap en vernieuwing centraal. Het onverwachte experiment viert hoogtij, er is een toegankelijke verblijfskwaliteit en deze broedplaats vergoot de leefbaarheid van dit gebied.
Randvoorwaarden
Het Waardewiel maakt zichtbaar wat niet iedereen (op dezelfde manier) ziet. Maar belangrijker nog: het praten over de diverse waardes door mensen met verschillende achtergronden levert verbanden en inzichten op die een broedplaats verder kunnen brengen. Niet iedereen kent immers een bepaalde activiteit dezelfde waarde toe. Het Werkwarenhuis wil de duurzame waarde van tijdelijkheid laten zien. En dat betekent dat de waarden die gecreëerd zijn en worden met extra aandacht bekeken en besproken moeten worden. Bij het nadenken over de Bossche Stadsdelta en bij de ontwikkelplannen voor de Tramkade, zouden ze centraal moeten staan. Het Werkwarenhuis stelt immers mensen boven stenen. Dat heeft de afgelopen acht jaar een hoop opgeleverd (zie de waardes). Bovenal laat het zien dat het omdraaien van de traditionele volgorde de stad en haar bezoekers bijzonder veel heeft opgeleverd.
De Gemeente Den Bosch gaf in 2014 de sleutel van een vieze, vervallen fabriek. Tien jaar lang zouden Simone, Petra en Edwin mogen laten zien wat er gebeurt als systemen, tabellen en volgordes losgelaten worden. Als er niét direct bestemmingsplannen en woontorens ingetekend worden. Als stenen niet leidend zijn. Maar we eerst naar mensen kijken. Dat heeft sociale, ruimtelijke, culturele en economische waardes opgeleverd. Waardes die een duurzame verankering verdienen op deze plek. En dat kan alleen als niet alles ingevuld wordt. Als er ruimte blijft voor een broedplaats.
